فاضلاب‌های بیمارستانی با توجه به اینکه دارای آلاینده‌های خطرناک نظیر میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا، مواد دارویی، فلزات سنگین، مواد شیمیایی مصرفی در آزمایشگاه‌ها، عوامل گندزدا، رادیوایزوتوپ‌ها و …. می‌باشند، می‌تواند بسیار خطرناک بوده و اثرات مخربی بر محیط زیست و سلامتی انسان‌ها داشته باشد، لذا مدیریت صحیح آن بر عهده مراکز درمانی بوده و اهمیت بسیاری دارد.
امروزه تجمع ترکیبات فعال دارویی در محیط‌های آبی یکی از مشکلات زیست‌محیطی بشمار می‌رود و همان‌طور که می‌دانیم، بسیاری از فرآورده‌های دارویی در بدن انسان بطور کامل حذف نمی‌شوند و دفع می‌گردند و رفته رفته غلظت این مواد در فاضلاب‌ها افزایش می‌یابد. حتی برخی فرآورده‌های دارویی نظیر کلوفیبری یا پریمیدون‌ها قادرند به لایه‌های زیرین خاک نفوذ کرده و موجب آلودگی آب‌های زیرزمینی شوند. علاوه بر این ورود داروها خصوصا آنتی‌بیوتیک‌ها به محیط زیست، مقاومت باکتری‌ها را افزایش می‌دهد.
به کلیه اقدامات قابل انجام در راستای کاهش خطرات بهداشتی و زیست‌محیطی فاضلاب‌های بیمارستانی، مدیریت فاضلاب بیمارستانی گفته می‌شود، که دارای سه بخش اصلی می‌باشد :
- کاهش تولید فاضلاب بیمارستانی (مدیریت کمیت)
- کاهش ورود آلاینده‌ها به فاضلاب بیمارستانی (مدیریت کیفیت)
- تصفیه و دفع اصولی فاضلاب بیمارستانی
بنابراین برای مدیریت بهینه فاضلاب بیمارستان، ابتدا باید کمیت یا به عبارتی میزان تولید فاضلاب در بیمارستان مورد بررسی قرار گیرد.
در آمریکا بطور متوسط روزانه 1000 لیتر فاضلاب به ازای هر تخت فعال در بیمارستان‌های این کشور تولید می‌شود. مطابق با مطالعه‌ای که در سال 2009 توسط مصداقی‌نیا و همکارانشان در بیمارستان‌های دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شده است، سرانه تولید فاضلاب در بیمارستان‌های این دانشگاه، بین 398 الی 1090 لیتر در روز به ازای هر تخت فعال بوده است. باید توجه داشت که میزان تولید فاضلاب بسته به تخصص بیمارستان متفاوت است، مثلا تولید فاضلاب در بیمارستان‌هایی که تخصص اصلی آنها اعصاب و روان است بسیار کمتر از بیمارستان‌هایی است که دارای تخت‌های دیالیز زیادی هستند.
مطابق با بررسی صورت گرفته در ایالت ماساچوست امریکا، بیش از 40 درصد از فاضلاب بیمارستان، در سرویس‌های بهداشتی تولید می‌شود (شکل زیر) :
بنابراین کاهش حجم فلاش تانک‌ها، فرهنگ‌سازی در راستای کاهش مدت شستشوی دست‌ها و استفاده از شیرهای مجهز به چشم الکترونیک می‌تواند نقش موثری در کاهش تولید فاضلاب در بیمارستان‌ها داشته باشد.
مطابق با راهنمای کشوری مدیریت فاضلاب بیمارستانی (مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت) و توصیه‌های پژوهشکده محیط زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران، در راستای کاهش ورود آلاینده‌ها به فاضلاب بیمارستان (مدیرت کیفیت فاضلاب) باید موارد زیر مورد نظارت و کنترل قرار گیرد :
- بطور کلی نباید مایعات و مواد بسیار عفونی (نظیر خون و فرآورده‌های آن، محیط‌های کشت و …) و مواد شیمیایی خطرناک (نظیر داروها و خصوصا آنتی‌بیوتیک‌ها، مواد گندزدا، مواد رادیواکتیو و…) در فاضلاب بیمارستان تخلیه گردد. چراکه خسارات زیر را به‌دنبال خواهد داشت :
- آسیب به شبکه جمع‌آوری فاضلاب : تخلیه بی‌رویه اسید سولفوریک غلیظ موجب کاهش PH فاضلاب و خوردگی در تاسیسات جمع‌آوری فاضلاب می‌گردد.
- اختلال در فرآیند تصفیه : تخلیه بی‌رویه فلزات سنگین و مواد گندزدا در فاضلاب بیمارستان، با ایجاد سمیت در میکروارگانیسم مسئول تصفیه فاضلاب، آنها را غیرفعال کرده و تصفیه بیولوژیکی را مختل می‌نماید.
- ایجاد آلودگی‌های بهداشتی و زیست‌محیطی: تصفیه خانه فاضلاب بیمارستان قادر به حذف همه آلاینده‌ها نمی‌باشد. مثلا داروهای سیتوتوکسیک – ضد سرطان- ، به دلیل اینکه قابلیت تجزیه‌پذیری بیولوژیکی پایینی دارند، در تصفیه‌خانه بیمارستان بطور کامل حذف نمی‌شوند و وارد محیط زیست می‌شوند. حتی ظروف حاوی این داروها نباید در سینک متصل به فاضلاب بیمارستان، شسته شوند.
- بیمارستان‌های دارای بخش دندانپزشکی، باید مجهز به جداساز آمالگام باشند، تا جریان خروجی از شستشوی دهان بیمار (که معمولا حاوی تکههای آمالگام است)، مستقیما وارد فاضلاب نشود. آمالگام حاوی جیوه، نقره، قلع، مس و روی بوده و آلودگی زیست محیطی ایجاد می‌نماید. همچنین ته مانده‌های داروهای بی‌حسی در سرنگ‌ها، نباید در فاضلاب ریخته شود و باید به همراه سرنگ، در Safety Box انداخته شود.
- در بخش آزمایشگاه، ریختن برخی مواد نظیر بی‌کربنات آمونیوم، پودر روی، تری‌سیانات جیوه، تولوئن، دی‌اتیل اتر، کلروفرم، کلرید جیوه و ….. در فاضلاب بیمارستانی ممنوع است. تخلیه باقیمانده نمونه‌های ادرار و خون در فاضلاب بیمارستان اشکالی ندارد. همچنین موادی که برای رنگ‌آمیزی نمونه‌ها، مورد استفاده قرار می‌گیرد، چنانچه با آب شیر رقیق شوند، میتوانند در فاضلاب بیمارستان تخلیه گردند.
- همان‌طور که در بالا اشاره شد، ترکیبات داروهای سیتوتوکسیک هرگز نباید در فاضلاب بیمارستان تخلیه شوند. همچنین تخلیه ترکیبات دارویی فعال و واکسن‌ها در فاضلاب یا شستشوی ظروف حاوی آنها در سینک متصل به فاضلاب ممنوع است. تخلیه محلول‌های گلوکز، محلول نمکی، مایعات تغذیه‌ای و مکمل‌های غذایی، در مقادیر محدود (کمتر از یک لیتر) در فاضلاب بلامانع می‌باشد.
- توصیه شده است که فاضلاب تولید شده از مواد گندزدای تجهیزات پزشکی (که دارای PH و دمای بالایی هستند) و همچنین فاضلاب حاصل از اتوکلاوها در بخش CSSD (که دارای دمای بالایی است)، پس از قرار گرفتن در محیط یا خنک کردن با آب شیر، وارد فاضلاب بیمارستان شوند.
- توصیه شده است که فاضلاب بخش آندوسکوپی (به دلیل استفاده از مواد شیمیایی در گندزدایی و استریل تجهیزات)، با فاضلاب سایر بخش‌ها ادغام شود تا غلظت مواد شیمیایی کمتر شده و در شبکه فاضلاب بیمارستان جریان یابد. پایش دمای فاضلاب این بخش ضروری بوده و چنانچه دمای فاضلاب این بخش بالا باشد، بهتر است قبل از ورود به فاضلاب بیمارستان، خنک گردد.
- تخلیه فاضلاب دستگاه‌های دیالیز به فاضلاب بیمارستان بلامانع می‌باشد.
- بهتر است در بخش‌های بستری یا سرپایی بیمارستان از ژل‌های ضدعفونی که حاوی مواد سیکلوکسان‌ها نباشند استفاده نمود، چراکه این مواد به تاسیسات تصفیه‌خانه فاضلاب بیمارستان‌ها، آسیب می‌زند.
- تخلیه محلول‌هایی که جهت ظهور فیلم‌های رادیولوژی مورد استفاده قرار می‌گیرد، در فاضلاب بیمارستان ممنوع است.
- فاضلاب آشپزخانه بیمارستان‌ها حاوی مقادیر زیادی روغن و چربی است. مطابق بررسی‌های انجام شده 75 درصد از گرفتگی‌های شبکه فاضلاب در کشور انگلستان، به دلیل روغن و چربی بوده است. بنابراین بسیار مهم است که کارکنان آشپرخانه آموزش دیده و نظارت شوند تا از تخلیه بی‌رویه روغن، چربی و باقیمانده غذاها در فاضلاب بیمارستان خودداری نمایند و در ظروف پسماند جمع‌آوری نمایند. همچنین طراحی و احداث چربی‌گیر بروی فاضلاب آشپزخانه می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.
- تخلیه فاضلاب واحد لاندری در فاضلاب بیمارستان بلامانع می‌باشد.
- تخلیه فاضلاب حاصل از شستشوی آمبولانس‌ها و سیستم تهویه مطبوع، در شبکه فاضلاب بیمارستان بلامانع می‌باشد.
- ورود فاضلاب حاصل از شستشوی محوطه بیمارستان، به شرطی که دارای گل و لای زیادی نباشد، به فاضلاب بیمارستان بلامانع می‌باشد.
- تخلیه حلال‌های قلم و برس رنگ‌آمیزی درب و دیوارها، در فاضلاب بیمارستان ممنوع است.
- در فعالیت‌های عمرانی باید دقت نمود تا از ورود گچ، سیمان و ملات به داخل شبکه فاضلاب بیمارستانی، ممانعت بعمل آید.
- ورود یا تخلیه بنزین یا سایر مواد سوختی به داخل شبکه فاضلاب بیمارستان ممنوع بوده و خطرناک است.
- ورود شیرابه دستگاه‌های اتوکلاو در واحد دفع پسماند بیمارستان، به شبکه فاضلاب مانعی ندارد.
- ورود فاضلاب حاصل از شستوشوی محل دپوی پسماندهای بیمارستان، به شبکه فاضلاب به شرطی که حاوی زباله (پسماند) نباشد، مانعی ندارد.
