ارتقای ایمنی بیمار، هدف غایی تمامی تلاش‌ها در نظام سلامت است. در این راستا، بیمارستان‌ها به عنوان خط مقدم ارائه خدمات درمانی، نقش محوری بر عهده دارند. استقرار و اجرای برنامه‌های مدون ایمنی بیمار، گام نخست در این مسیر خطیر محسوب می‌شود. با این حال، صرفاً طراحی و اجرای این برنامه‌ها کافی نیست. برای حصول اطمینان از اثربخشی واقعی این برنامه‌ها و دستیابی به نتایج مطلوب، ارزیابی مستمر و نظام‌مند عملکرد آنها امری اجتناب‌ناپذیر است. نظام ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار، با فراهم آوردن سازوکاری دقیق و علمی، امکان سنجش میزان موفقیت برنامه‌ها در تحقق اهداف ایمنی بیمار را فراهم می‌سازد. این ارزیابی‌ها، ضمن شناسایی نقاط قوت و ضعف برنامه‌ها، زمینه را برای انجام اقدامات اصلاحی و بهبود مستمر فرآیندهای ایمنی در بیمارستان‌ها فراهم می‌سازند. اهمیت این موضوع به حدی است که در استانداردهای اعتباربخشی بیمارستانی نیز به طور ویژه مورد تاکید قرار گرفته و به عنوان یکی از شاخصهای کلیدی ارزیابی عملکرد مراکز درمانی مدنظر قرار میگیرد. بنابراین، استقرار نظام ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار، نه‌تنها یک الزام مدیریتی، بلکه یک تعهد اخلاقی در قبال بیماران و جامعه محسوب شده و مسیری روشن به سوی ارائه خدمات درمانی ایمن‌تر و باکیفیت‌تر را پیش روی بیمارستان‌ها می‌گشاید.
ارزیابی اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار، فراتر از یک فرآیند ساده نظارتی، نیازمند رویکردی سیستماتیک و جامع‌نگر است. این رویکرد، باید تمامی ابعاد برنامه‌های ایمنی بیمار، از جمله طراحی، اجرا، پیگیری و نتایج حاصله را در برگیرد و با بهره‌گیری از شاخصهای کمی و کیفی معتبر، تصویری دقیق و شفاف از عملکرد برنامه‌ها ارائه نماید. در ادامه این مطلب، با تمرکز بر استانداردهای ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار، به تشریح ابعاد مختلف این نظام کارآمد و ارائه راهکارهای عملی برای پیاده‌سازی موثر آن در بیمارستان‌های ایران خواهیم پرداخت.
تدوین برنامه برای پایش اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار
ارزیابی اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار، یک فرآیند مستمر و پویا است که نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و مدون است. برای دستیابی به ارزیابی اثربخش، بیمارستان‌ها باید برنامه مدونی را برای پایش اثربخشی ایمنی بیمار تدوین و به صورت فعالانه اجرا نمایند. این برنامه مدون، به عنوان نقشه راه ارزیابی مستمر، باید شامل «تعیین اهداف ارزیابی»، «انتخاب شاخصهای کلیدی عملکرد»، «تعیین روش‌های جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها»، «تعیین بازه‌های زمانی ارزیابی» و «تعیین مسئولیت‌های افراد و بخشهای مختلف» باشد. برنامه مدون پایش اثربخشی ایمنی بیمار، به بیمارستان‌ها کمک می‌کند تا فرآیند ارزیابی را به صورت نظام‌مند، هدفمند و با رویکردی مبتنی بر داده‌ها به انجام رسانده و از اثربخشی واقعی برنامه‌های ایمنی بیمار اطمینان حاصل نمایند.
مثال کاربردی: بیمارستان «…» به منظور پایش اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار، «برنامه جامع پایش ایمنی بیمار» را تدوین نموده است. این برنامه، شامل «اهداف کلی و اختصاصی ارزیابی»، «فهرست شاخصهای کلیدی عملکرد ایمنی بیمار به تفکیک حوزه‌های مختلف (مانند پیشگیری از عفونت، ایمنی دارو، ایمنی جراحی و …)»، «روش‌های جمع‌آوری داده‌های شاخص‌ها (مانند بررسی پرونده، مشاهده مستقیم، پرسشنامه و …)»، «بازه زمانی پایش شاخص‌ها (فصلی)» و «مسئولیت‌های تیم ایمنی بیمار، کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی و بخشهای مختلف در فرآیند پایش» است. این برنامه، به صورت سالانه بازنگری و به‌روزرسانی شده و به عنوان مبنای ارزیابی اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار در بیمارستان «…» مورد استفاده قرار میگیرد.
گام‌های عملیاتی برای ارتقای ایمنی بیمار
ارزیابی اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار، تنها گام نخست در فرآیند بهبود ایمنی است. گام حیاتی بعدی، طراحی و اجرای برنامه‌های عملیاتی مداخلات اصلاحی اثربخش به منظور ارتقای ایمنی بیمار بر اساس یافته‌های ارزیابی است. بیمارستان‌ها باید برنامه عملیاتی مدونی را برای مداخلات اصلاحی تدوین نمایند که شامل «شناسایی نقاط ضعف و فرصت‌های بهبود بر اساس نتایج ارزیابی»، «تعیین اولویت‌های مداخلات اصلاحی»، «طراحی و اجرای مداخلات اصلاحی مشخص و عملیاتی»، «تعیین شاخصهای پایش اثربخشی مداخلات اصلاحی» و «تعیین بازه زمانی پایش و ارزیابی مداخلات اصلاحی» باشد. برنامه عملیاتی مداخلات اصلاحی اثربخش، بیمارستان‌ها را قادر می‌سازد تا چرخه بهبود مستمر ایمنی بیمار را به صورت فعالانه مدیریت نموده و از نتایج ارزیابی‌ها برای ارتقای گام به گام سطح ایمنی بیمار در سازمان بهره‌برداری نمایند.
مثال کاربردی: بیمارستان «…» پس از انجام ارزیابی فصلی برنامه‌های ایمنی بیمار و تحلیل شاخصهای کلیدی عملکرد، دریافت که شاخص «نرخ عفونت‌های بیمارستانی پس از جراحی» در بخش جراحی عمومی بالاتر از حد انتظار است. بر اساس این یافته، «برنامه عملیاتی مداخلات اصلاحی ارتقای ایمنی بیمار در بخش جراحی عمومی با تمرکز بر کاهش عفونت‌های بیمارستانی پس از جراحی» تدوین گردید. این برنامه عملیاتی، شامل «بازنگری و به‌روزرسانی پروتکل‌های پیشگیری از عفونت‌های جراحی»، «آموزش و بازآموزی کارکنان بخش جراحی در زمینه اصول پیشگیری از عفونت»، «تهیه و توزیع بسته‌های آموزشی ویژه بیماران جراحی در خصوص پیشگیری از عفونت»، «پایش مستمر شاخصهای مرتبط با عفونت‌های جراحی» و «ارزیابی اثربخشی مداخلات اصلاحی پس از سه ماه اجرا» است. اجرای این برنامه عملیاتی مداخلات اصلاحی، به کاهش چشمگیر نرخ عفونت‌های بیمارستانی پس از جراحی در بخش جراحی عمومی بیمارستان «…» منجر شده است.
بهبود قابل اندازه‌گیری در شاخصهای ایمنی بیماران
هدف نهایی ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار و اجرای مداخلات اصلاحی، بهبود واقعی و مشهود سطح ایمنی بیماران در بیمارستان است. به منظور حصول اطمینان از اثربخشی نظام ارزیابی و بهبود ایمنی بیمار، بیمارستان‌ها باید «تغییر مشهود در روند بهبود شاخصهای ایمنی بیماران در سطح بیمارستان» را به صورت عینی و قابل اندازه‌گیری به نمایش بگذارند. این تغییر مشهود، می‌تواند در قالب «کاهش نرخ وقایع ناخواسته»، «بهبود شاخصهای کلیدی عملکرد ایمنی بیمار»، «افزایش رضایت بیماران از خدمات ایمنی» و «ارتقای فرهنگ ایمنی بیمار در سازمان» نمود یابد. نمایش تغییر مشهود در روند بهبود شاخصهای ایمنی بیمار، نه‌تنها اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار را به اثبات می‌رساند، بلکه انگیزه و تعهد کارکنان را نیز برای ادامه مسیر بهبود مستمر تقویت می‌نماید.
مثال کاربردی: بیمارستان «…» به منظور نمایش تغییر مشهود در روند بهبود شاخصهای ایمنی بیمار، «گزارش سالانه عملکرد ایمنی بیمار» را منتشر می‌نماید. این گزارش، شامل «روند تغییرات شاخصهای کلیدی عملکرد ایمنی بیمار در طول سال‌های گذشته به صورت نموداری»، «مقایسه عملکرد بیمارستان با میانگین عملکرد سایر بیمارستان‌های مشابه در شاخصهای ایمنی»، «گزارش موارد موفقیت و دستاوردهای بیمارستان در حوزه ایمنی بیمار» و «برنامه‌های بهبود ایمنی بیمار برای سال آینده» است. بررسی این گزارش‌ها نشان می‌دهد که بیمارستان «…» در طول سال‌های اخیر، بهبود چشمگیری در شاخصهای ایمنی بیمار مانند «نرخ عفونت‌های بیمارستانی»، «نرخ خطاهای دارویی» و «نرخ سقوط بیمار» داشته و به طور مداوم در مسیر ارتقای ایمنی بیمار گام برداشته است. این تغییر مشهود در روند بهبود شاخصهای ایمنی بیمار، به عنوان دستاوردی ارزشمند برای بیمارستان «…» محسوب شده و به تقویت روحیه و انگیزه کارکنان در راستای بهبود مستمر خدمات کمک شایانی نموده است.
تعیین اهداف اختصاصی هوشمندانه (اسمارت) در برنامه استراتژیک بیمارستان
برای اثربخشی هرچه بیشتر نظام ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار، لازم است اهداف این نظام با اهداف کلان سازمان هم‌راستا بوده و در برنامه استراتژیک بیمارستان به صورت مدون گنجانده شود. در برنامه استراتژیک بیمارستان برای ارزیابی اثربخشی برنامه‌های ارتقای ایمنی بیمار لازم است اهداف اختصاصی «هوشمندانه »(SMART) تعیین و اجرا شوند. اهداف هوشمند، اهدافی هستند که مشخص (Specific) ، قابل اندازه‌گیری (Measurable)، دست‌یافتنی (Achievable) ، مرتبط (Relevant) و دارای محدودیت زمانی (Time-bound) باشند. تعیین اهداف هوشمند برای ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار در برنامه استراتژیک بیمارستان، به بیمارستان‌ها کمک می‌کند تا ارزیابی را به صورت هدفمند، کارآمد و هم‌راستا با اولویت‌های استراتژیک سازمان به انجام رسانده و از نتایج آن در جهت تحقق اهداف کلان بیمارستان بهره‌برداری نمایند.
مثال کاربردی: بیمارستان «…» در برنامه استراتژیک پنج ساله خود، هدف استراتژیک «ارتقای سطح ایمنی بیمار و کاهش وقایع ناخواسته» را تعیین نموده است. در راستای تحقق این هدف استراتژیک، اهداف اختصاصی هوشمند زیر برای ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار در برنامه عملیاتی سالانه بیمارستان گنجانده شده است:
هدف اختصاصی ۱: کاهش نرخ عفونت‌های بیمارستانی به میزان ۱۵% تا پایان سال ۱۴۰4 از طریق اجرای برنامه جامع پیشگیری و کنترل عفونت.
هدف اختصاصی ۲: کاهش نرخ خطاهای دارویی گزارش شده به میزان ۱۰% تا پایان سال ۱۴۰4 از طریق استقرار سیستم تجویز و ثبت الکترونیکی دارو.
هدف اختصاصی ۳: افزایش میزان رضایت بیماران از خدمات ایمنی بیمار به میزان ۲۰% تا پایان سال ۱۴۰4 از طریق اجرای برنامه بهبود تجربه بیمار در حوزه ایمنی.
این اهداف اختصاصی هوشمند، به عنوان مبنای ارزیابی عملکرد برنامه‌های ایمنی بیمار در بیمارستان «…» مورد استفاده قرار گرفته و پیشرفت در تحقق آنها به صورت دوره‌ای پایش و ارزیابی می‌گردد.
تحلیل روند شاخصهای ایمنی بیمار
پایش اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار، بدون تحلیل و تفسیر داده‌های حاصل از پایش شاخصهای مربوط، فاقد ارزش و اثربخشی خواهد بود. پایش اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار بر اساس روند شاخصهای مربوط تفسیر می‌شود. بیمارستان‌ها باید به صورت منظم و نظام‌مند، داده‌های جمع‌آوری شده از شاخصهای ایمنی بیمار را تحلیل و تفسیر نموده و روند تغییرات شاخص‌ها را در طول زمان مورد بررسی قرار دهند. تفسیر روند شاخص‌ها، به بیمارستان‌ها کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از وضعیت ایمنی بیمار در سازمان به دست آورده، اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار را ارزیابی نمایند، نقاط ضعف و فرصت‌های بهبود را شناسایی نموده و تصمیمات مبتنی بر داده‌ها را برای ارتقای ایمنی بیمار اتخاذ نمایند.
مثال کاربردی: بیمارستان «…» به صورت فصلی «گزارش تحلیلی روند شاخصهای ایمنی بیمار» را تهیه می‌نماید. این گزارش، شامل «نمودارهای روند تغییرات شاخصهای کلیدی عملکرد ایمنی بیمار در فصول مختلف سال و مقایسه با فصول مشابه سال‌های قبل»، «تحلیل آماری روند شاخص‌ها و شناسایی روندهای مثبت و منفی»، «تفسیر روند شاخص‌ها با توجه به برنامه‌های ایمنی بیمار اجرا شده و مداخلات اصلاحی انجام شده»، «شناسایی نقاط قوت و ضعف برنامه‌های ایمنی بیمار بر اساس روند شاخص‌ها» و «ارائه پیشنهادات بهبود برای ارتقای برنامه‌های ایمنی بیمار» است. کمیته بهبود کیفیت بیمارستان با بررسی این گزارش‌ها، تصمیمات لازم را برای ارتقای برنامه‌های ایمنی بیمار و بهبود شاخصهای ایمنی اتخاذ می‌نماید. به عنوان مثال، در یکی از گزارش‌های فصلی، مشخص شد که روند شاخص «نرخ خطاهای دارویی» پس از اجرای برنامه استقرار سیستم تجویز الکترونیکی دارو، روند کاهشی نشان می‌دهد. کمیته بهبود کیفیت بیمارستان با بررسی دقیق‌تر این موضوع، اثربخشی برنامه استقرار سیستم تجویز الکترونیکی دارو را تایید نموده و تصمیم به گسترش این سیستم به سایر بخشهای بیمارستان میگیرد.
مشارکت ذینفعان و تعهد سازمانی در شاخصهای ایمنی بیمار
انتخاب و تعریف شاخصهای ایمنی بیمار، تصمیمی تخصصی و مهم است که نیازمند مشارکت ذینفعان کلیدی و تعهد سازمانی است. شاخصهای ایمنی بیمار در قالب کارگروهی و با سرپرستی مسئول فنی ایمنی و پیگیری کارشناس هماهنگ کننده ایمنی بیمار تعیین و تعریف شده و به تایید رئیس / مدیر عامل بیمارستان میرسند و به بخشهای مربوط اعلام میشوند. بیمارستان‌ها باید «کارگروه تخصصی شاخصهای ایمنی بیمار» را با حضور «مسئول فنی ایمنی»، «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار»، «نمایندگان بخشهای مختلف بالینی و پاراکلینیکی» و «سایر ذینفعان مرتبط» تشکیل داده و مسئولیت تعیین و تعریف شاخصهای ایمنی بیمار را به این کارگروه واگذار نمایند. شاخصهای نهایی تعیین شده توسط کارگروه، باید به تایید «رئیس یا مدیرعامل بیمارستان» رسیده و به صورت رسمی به بخشهای مربوطه ابلاغ گردند. این رویکرد مشارکتی و با تعهد سازمانی، به بیمارستان‌ها کمک می‌کند تا شاخصهای مرتبط، معتبر و قابل اندازه‌گیری را انتخاب و تعریف نموده و از پذیرش و مشارکت کارکنان در فرآیند پایش و بهبود ایمنی بیمار اطمینان حاصل نمایند.
مثال کاربردی: بیمارستان «…» «کارگروه شاخصهای ایمنی بیمار» را با ترکیب اعضای «مسئول فنی ایمنی بیمار»، «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار»، «رئیس بخش داخلی»، «سرپرستار بخش جراحی»، «مسئول داروخانه»، «مسئول آزمایشگاه»، «مسئول واحد بهبود کیفیت» و «نماینده بیماران» تشکیل داده است. این کارگروه، در جلسات منظم، به بررسی و بازنگری شاخصهای ایمنی بیمار پرداخته و فهرست نهایی شاخصهای پیشنهادی را پس از بحث و تبادل نظر و با اجماع اعضا تعیین می‌نماید. فهرست شاخصهای مصوب کارگروه، به تایید مدیرعامل بیمارستان رسیده و به صورت رسمی به تمامی بخشهای بیمارستان ابلاغ می‌گردد. بخشهای مختلف بیمارستان موظفند داده‌های مربوط به شاخصهای ابلاغی را به صورت منظم جمع‌آوری و به کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار گزارش نمایند. این رویکرد مشارکتی، به انتخاب شاخصهای مناسب و مورد توافق تمامی ذینفعان و افزایش تعهد سازمانی به پایش و بهبود ایمنی بیمار در بیمارستان «…» کمک شایانی نموده است.
پایش ادواری شاخصهای ایمنی بیمار
پایش اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار، نیازمند نظم و دقت در جمع‌آوری و تحلیل داده‌های شاخصهای ایمنی بیمار در بازه‌های زمانی معین است. شاخصهای ایمنی بیمار به صورت مرتب در بازه های زمانی معین حداقل فصلی پایش و روند آنها توسط مسئول فنی ایمنی و کارشناس هماهنگ کننده ایمنی بیمار مورد تحلیل قرار میگیرد. بیمارستان‌ها باید شاخصهای ایمنی بیمار را به صورت «مرتب و دوره‌ای» در بازه‌های زمانی مشخص «حداقل فصلی (هر سه ماه یک‌بار)» پایش نموده و روند تغییرات شاخص‌ها را توسط «مسئول فنی ایمنی» و «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار» به صورت نظام‌مند تحلیل نمایند. پایش مرتب شاخص‌ها و تحلیل روند آنها، به بیمارستان‌ها کمک می‌کند تا تغییرات شاخص‌ها را در طول زمان رصد نموده، اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار را به صورت پویا ارزیابی نمایند، روندهای مثبت و منفی را شناسایی کرده و اقدامات به‌موقع را برای حفظ روند بهبود یا اصلاح روندهای نامطلوب انجام دهند.
مثال کاربردی: بیمارستان «…» به صورت فصلی (هر سه ماه یک‌بار)، داده‌های مربوط به شاخصهای ایمنی بیمار را از بخشهای مختلف جمع‌آوری نموده و «گزارش پایش فصلی شاخصهای ایمنی بیمار» را تهیه می‌نماید. در این گزارش، «مقادیر شاخص‌ها در فصل جاری و مقایسه با فصول قبلی»، «نمودار روند تغییرات شاخص‌ها در طول زمان»، «تحلیل آماری روند شاخص‌ها و شناسایی تغییرات معنادار»، «تفسیر روند شاخص‌ها و شناسایی عوامل موثر بر تغییرات» و «پیشنهادات بهبود برای ارتقای شاخص‌ها» ارائه می‌گردد. «مسئول فنی ایمنی بیمار» و «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار» با همکاری «کمیته بهبود کیفیت بیمارستان»، گزارش پایش فصلی را بررسی نموده و تصمیمات لازم را برای ارتقای برنامه‌های ایمنی بیمار و بهبود شاخص‌ها اتخاذ می‌نمایند. این پایش مرتب و تحلیل نظام‌مند داده‌ها، به بیمارستان «…» کمک می‌کند تا نظام ارزیابی پویایی را برای برنامه‌های ایمنی بیمار ایجاد نماید.
اجرای برنامه بهبود برای ارتقای شاخصهای ایمنی بیمار
ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار و تحلیل شاخص‌ها، بدون اقدام عملی برای بهبود، نتایج ملموسی به همراه نخواهد داشت. شواهد موجود بایستی نشان دهنده اجرای برنامه بهبود به منظور ارتقاء شاخصهای ایمنی بیمار باشد و مسئول فنی ایمنی بر اجرای آنها نظارت نموده و توسط کارشناس هماهنگ کننده ایمنی بیمار پیگیری و نتایج گزارش شود. بیمارستان‌ها باید بر اساس نتایج تحلیل شاخصهای ایمنی بیمار، «برنامه‌های بهبود مشخص و عملیاتی» را به منظور ارتقای شاخصهای ایمنی بیمار طراحی و اجرا نمایند. این برنامه‌های بهبود، باید به طور مستقیم «علل ریشه‌ای مشکلات و نقاط ضعف شناسایی شده در تحلیل شاخص‌ها» را هدف قرار داده و اقدامات موثری را برای رفع آنها و ارتقای شاخصهای ایمنی بیمار در نظر بگیرند. «مسئول فنی ایمنی بیمار» باید بر اجرای این برنامه‌های بهبود نظارت نموده و «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار» پیگیری اجرای برنامه‌ها و گزارش‌دهی نتایج را بر عهده داشته باشد. اجرای برنامه‌های بهبود و نظارت مستمر بر آنها، بیمارستان‌ها را قادر می‌سازد تا به طور مستمر سطح ایمنی بیمار را ارتقا داده و به بهبود مستمر در این حوزه دست یابند.
مثال کاربردی: بیمارستان «…» پس از تحلیل گزارش پایش فصلی شاخصهای ایمنی بیمار، دریافت که شاخص «میانگین زمان پاسخگویی به کدهای احیا» در بخشهای بستری بالاتر از حد مطلوب است. به منظور ارتقای این شاخص، «برنامه بهبود ارتقای سرعت پاسخگویی به کدهای احیا در بخشهای بستری» طراحی و اجرا گردید. این برنامه بهبود، شامل «بازنگری و اصلاح فرآیند فراخوان تیم احیا»، «آموزش و بازآموزی کارکنان در زمینه اصول احیای قلبی ریوی و نحوه استفاده از تجهیزات احیا»، «استقرار سیستم هشداردهی سریع‌تر برای اعلام کدهای احیا» و «پایش مستمر شاخص میانگین زمان پاسخگویی به کدهای احیا» است. «مسئول فنی ایمنی بیمار» بر اجرای صحیح و کامل این برنامه بهبود نظارت نموده و «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار» پیگیری اجرای اقدامات برنامه و جمع‌آوری داده‌های شاخص را بر عهده دارد. اجرای این برنامه بهبود، به کاهش چشمگیر میانگین زمان پاسخگویی به کدهای احیا در بخشهای بستری بیمارستان «…» منجر شده است.
پیگیری و پایش مستمر نتایج اقدامات اصلاحی توسط کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار
اجرای برنامه‌های بهبود و اقدامات اصلاحی، نقطه پایان فرآیند بهبود ایمنی بیمار نیست، بلکه نیازمند پیگیری و پایش مستمر نتایج این اقدامات برای اطمینان از پایداری بهبود و اثربخشی مداخلات است. نتایج اقدامات اصلاحی نیز بایستی به صورت مستمر توسط کارشناس هماهنگ کننده ایمنی بیمار پیگیری و پایش شود. «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار» نقش کلیدی در پیگیری و پایش مستمر نتایج اقدامات اصلاحی ایفا می‌کند. کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار باید به صورت منظم، «داده‌های شاخصهای مرتبط با اقدامات اصلاحی» را جمع‌آوری و تحلیل نموده، «روند تغییرات شاخص‌ها» را مورد بررسی قرار دهد، «اثربخشی اقدامات اصلاحی» را ارزیابی نماید و «گزارش پیشرفت و نتایج اقدامات اصلاحی» را به «مسئول فنی ایمنی بیمار» و «کمیته بهبود کیفیت بیمارستان» ارائه نماید. پیگیری و پایش مستمر نتایج اقدامات اصلاحی، به بیمارستان‌ها کمک می‌کند تا از اثربخشی واقعی مداخلات اطمینان حاصل نموده، پایداری بهبودهای ایجاد شده را تضمین نمایند و در صورت نیاز، اقدامات اصلاحی تکمیلی را برای دستیابی به نتایج مطلوب‌تر طراحی و اجرا نمایند.
مثال کاربردی: در بیمارستان «…»، «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار» مسئولیت پیگیری و پایش مستمر نتایج برنامه بهبود ارتقای سرعت پاسخگویی به کدهای احیا در بخشهای بستری را بر عهده دارد. کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار، به صورت ماهانه داده‌های مربوط به شاخص «میانگین زمان پاسخگویی به کدهای احیا» را از سیستم ثبت احیا جمع‌آوری نموده و روند تغییرات شاخص را در طول زمان بررسی می‌نماید. همچنین، کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار، «گزارش پیشرفت ماهانه برنامه بهبود» را تهیه و به «مسئول فنی ایمنی بیمار» و «کمیته بهبود کیفیت بیمارستان» ارائه می‌نماید. در این گزارش، «مقادیر شاخص در ماه جاری و مقایسه با ماه‌های قبل»، «تحلیل روند تغییرات شاخص و ارزیابی اثربخشی برنامه بهبود»، «شناسایی چالش‌ها و مشکلات احتمالی در اجرای برنامه» و «پیشنهادات بهبود برای ارتقای اثربخشی برنامه» ارائه می‌گردد. بررسی این گزارش‌ها، به بیمارستان «…» کمک می‌کند تا از اثربخشی و پایداری بهبودهای ایجاد شده در سرعت پاسخگویی به کدهای احیا اطمینان حاصل نموده و در صورت نیاز، برنامه بهبود را اصلاح و بهبود بخشد.
مدیریت موثر ریسک بر اساس نتایج تحلیل ریشه‌ای: رویکرد پیشگیرانه در مدیریت مخاطرات
هدف غایی تمامی برنامه‌های ایمنی بیمار و اقدامات اصلاحی، مدیریت موثر ریسک‌های تهدیدکننده ایمنی بیمار است. منظور از اثر بخشی اقدامات اصلاحی مدیریت موثر ریسک اعم از حذف ریسک تعدیل تخفیف یا انتقال آن است انتظار میرود بر اساس نتایج تحلیل ریشه ای وقایع ناخواسته علل بروز خطا مدیریت شوند. بیمارستان‌ها باید با رویکردی پیشگیرانه و جامع‌نگر، «مدیریت موثر ریسک» را در تمامی سطوح سازمان نهادینه نموده و از ابزارهای مختلف مدیریت ریسک برای «شناسایی»، «ارزیابی»، «کنترل» و «پایش» ریسک‌های ایمنی بیمار بهره‌برداری نمایند. بر اساس نتایج «تحلیل ریشه‌ای وقایع ناخواسته»، بیمارستان‌ها باید «علل بروز خطاها» را به طور دقیق شناسایی نموده و اقدامات اصلاحی را بر «مدیریت موثر ریسک» با اولویت «حذف ریسک»، «تعدیل ریسک (کاهش احتمال وقوع یا شدت آسیب)»، «تخفیف ریسک (آمادگی برای مقابله با پیامدهای ناگوار)» یا «انتقال ریسک (انتقال ریسک به طرف ثالث مانند بیمه)» متمرکز نمایند. رویکرد مدیریت موثر ریسک، به بیمارستان‌ها کمک می‌کند تا به صورت فعالانه و پیشگیرانه، مخاطرات تهدیدکننده ایمنی بیمار را شناسایی و کنترل نموده و از وقوع وقایع ناخواسته و آسیب به بیماران جلوگیری نمایند.
مثال کاربردی: بیمارستان «…» به منظور مدیریت موثر ریسک سقوط بیمار، «برنامه جامع پیشگیری از سقوط بیمار» را اجرا می‌نماید. این برنامه، شامل «شناسایی بیماران پرخطر سقوط با استفاده از ابزارهای ارزیابی ریسک سقوط»، «تعدیل ریسک سقوط با استفاده از اقداماتی مانند نصب نرده‌های محافظ تخت، استفاده از کفش و لباس مناسب برای بیماران پرخطر، آموزش بیماران و خانواده‌ها در زمینه پیشگیری از سقوط»، «تخفیف ریسک سقوط با استقرار تیم پاسخ سریع به سقوط و آمادگی برای ارائه خدمات فوری در صورت وقوع سقوط» و «انتقال ریسک سقوط با پوشش بیمه‌ای مناسب برای بیماران بستری در معرض خطر سقوط» است. بیمارستان «…» به طور منظم «شاخصهای مرتبط با سقوط بیمار (مانند نرخ سقوط بیمار، شدت آسیب‌های ناشی از سقوط، هزینه‌های درمان سقوط و …)» را پایش نموده و اثربخشی برنامه جامع پیشگیری از سقوط بیمار را ارزیابی می‌نماید. این رویکرد جامع مدیریت ریسک، به بیمارستان «…» کمک کرده است تا به طور چشمگیری ریسک سقوط بیمار را مدیریت نموده و از آسیب به بیماران ناشی از سقوط جلوگیری نماید.
تمرکز بر پیامد نهایی یعنی ارتقای ایمنی بیماران
در برنامه‌ریزی و اجرای اقدامات ارتقای کیفیت خدمات و ایمنی بیمار، همواره باید هدف نهایی «ارتقای ایمنی بیماران» مدنظر قرار گیرد و تمامی اقدامات در این راستا هم‌راستا و هم‌جهت باشند. اقدامات برنامه هایی که برای ارتقای کیفیت خدمات و ایمنی بیمار تعیین میشوند الزاماً بایستی عناوین مزبور را نداشته باشند بلکه ضروری است نتیجه نهایی آن منجر به ارتقای ایمنی بیماران شود. به این معنا که «الزاماً نیازی نیست عناوین اقدامات و برنامه‌های بهبود، به صورت مستقیم به عبارت ایمنی بیمار یا کیفیت خدمات اشاره داشته باشند». مهم‌ترین نکته، «نتیجه نهایی اقدامات و برنامه‌ها» است که باید به «ارتقای ایمنی بیماران» منجر شود. بیمارستان‌ها باید در طراحی و اجرای برنامه‌های بهبود، به پیامد نهایی اقدامات توجه نموده و از انحراف از هدف اصلی و تمرکز صرف بر اقدامات و فرآیندها بدون توجه به نتایج اجتناب نمایند. تمرکز بر پیامد نهایی ارتقای ایمنی بیماران، به بیمارستان‌ها کمک می‌کند تا اقدامات بهبود را به صورت هدفمند و اثربخش طراحی و اجرا نموده و از اتلاف منابع و تلاش‌های بی‌نتیجه جلوگیری نمایند.
مثال کاربردی: بیمارستان «…» به منظور ارتقای ایمنی بیماران بستری در بخشهای مراقبت ویژه، «برنامه بهبود کیفیت خدمات در بخشهای مراقبت ویژه با رویکرد ارتقای ایمنی بیمار» را طراحی و اجرا نموده است. این برنامه، شامل اقدامات متنوعی در حوزه‌های مختلف مانند «بهبود تجهیزات و امکانات بخشهای مراقبت ویژه»، «ارتقای دانش و مهارت‌های کارکنان بخشهای مراقبت ویژه»، «بازنگری و به‌روزرسانی پروتکل‌های مراقبت‌های ویژه»، «بهبود فرآیندهای ارتباط و هماهنگی بین کارکنان بخشهای مراقبت ویژه» و «بهبود تجربه بیماران و خانواده‌ها در بخشهای مراقبت ویژه» است. در حالی که عناوین برخی از این اقدامات به صورت مستقیم به عبارت «ایمنی بیمار» اشاره ندارد، «هدف نهایی تمامی اقدامات»، «ارتقای ایمنی بیماران بستری در بخشهای مراقبت ویژه و کاهش وقایع ناخواسته در این بخش‌ها» است. بیمارستان «…» به طور منظم «شاخصهای مرتبط با ایمنی بیماران در بخشهای مراقبت ویژه (مانند نرخ مرگ‌ومیر در بخشهای مراقبت ویژه، نرخ عفونت‌های مرتبط با مراقبت‌های بهداشتی در بخشهای مراقبت ویژه، نرخ عوارض ناشی از درمان‌های تهاجمی در بخشهای مراقبت ویژه و …)» را پایش نموده و اثربخشی برنامه بهبود کیفیت خدمات در بخشهای مراقبت ویژه را در ارتقای ایمنی بیماران ارزیابی می‌نماید. این رویکرد، به بیمارستان «…» کمک کرده است تا برنامه‌های بهبود کیفیت خدمات را به صورت هدفمند و با تمرکز بر پیامد نهایی ارتقای ایمنی بیماران طراحی و اجرا نماید.
مهارت‌های مدیریتی کلیدی برای اثربخشی برنامه‌های ایمنی بیمار
استقرار نظام ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار و دستیابی به اثربخشی مطلوب، مستلزم بهره‌مندی مدیران و کارکنان بیمارستان از طیف وسیعی از مهارت‌های مدیریتی و تخصصی است. برخی از کلیدی‌ترین این مهارت‌ها عبارتند از:
رهبری تحول‌آفرین: توانایی ایجادچشم‌اندازی روشن و الهام‌بخش برای ارتقای فرهنگ ایمنی و بهبود مستمر و هدایت سازمان به سوی تحقق آن.
مهارت‌های برنامه‌ریزی استراتژیک: توانایی تدوین برنامه‌های استراتژیک و عملیاتی جامع و هم‌راستا با اهداف کلان سازمان در حوزه ایمنی بیمار و ارزیابی اثربخشی برنامه‌ها.
مهارت‌های مدیریت عملکرد: توانایی استقرار نظام مدیریت عملکرد مبتنی بر شاخصهای کلیدی عملکرد ایمنی بیمار و پایش و ارزیابی مستمر عملکرد برنامه‌ها.
مهارت‌های تحلیل داده‌ها و آمار: توانایی جمع‌آوری، تحلیل و تفسیر داده‌های مربوط به شاخصهای ایمنی بیمار، بهره‌گیری از روش‌های آماری برای تحلیل روند شاخص‌ها و ارزیابی اثربخشی مداخلات.
مهارت‌های حل مسئله و تصمیم‌گیری: توانایی شناسایی مشکلات و چالش‌های مرتبط با ایمنی بیمار بر اساس نتایج ارزیابی‌ها، یافتن علل ریشه‌ای مسائل و اتخاذ تصمیمات قاطع و به‌موقع برای اجرای اقدامات اصلاحی و بهبود.
مهارت‌های ارتباطی مؤثر: توانایی برقراری ارتباط شفاف، موثر و سازنده با تمامی ذینفعان بیمارستان در خصوص برنامه‌های ایمنی بیمار و نتایج ارزیابی‌ها، انتقال مفاهیم پیچیده به زبان ساده و قابل فهم و ایجاد انگیزه و مشارکت در کارکنان.
مهارت‌های کار تیمی و تعامل بین‌بخشی: توانایی همکاری و تعامل موثر با اعضای تیم ایمنی بیمار، کمیته‌های بیمارستانی و کارکنان بخشهای مختلف در راستای اجرای نظام ارزیابی و بهبود ایمنی بیمار.
ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار؛ تضمین بهبود مستمر و تعالی ایمنی بیمار
نظام ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار، به عنوان یک رکن اساسی و حیاتی، نقش بی‌بدیلی در ارتقای ایمنی بیمار و بهبود کیفیت خدمات در بیمارستان‌های ایران ایفا می‌نماید. تدوین برنامه مدون پایش، برنامه عملیاتی مداخلات اصلاحی، نمایش تغییر مشهود در روند بهبود شاخص‌ها، تعیین اهداف هوشمند در برنامه استراتژیک، تفسیر پایش بر اساس روند شاخص‌ها، تعیین شاخص‌ها در قالب کارگروهی و تایید مدیریت ارشد، پایش مرتب شاخص‌ها و تحلیل روند، اجرای برنامه بهبود و نظارت مسئول فنی ایمنی، پیگیری مستمر نتایج اقدامات اصلاحی و مدیریت موثر ریسک، همگی مؤلفه‌های کلیدی و گام‌های ضروری برای استقرار نظام اثربخش ارزیابی برنامه‌های ایمنی بیمار و تحقق اهداف ایمنی بیمار در بیمارستان‌های ایرانی هستند. بیمارستان‌هایی که با درک صحیح اهمیت این موضوع و با تلاش در جهت پیاده‌سازی اصولی و جامع این نظام کارآمد، به بهترین نحو از برنامه‌های ایمنی بیمار بهره‌برداری نموده و به مراکز درمانی ایمن‌تر، مطمئن‌تر و مورد اعتمادتر تبدیل خواهند شد.
