مدیریت پیشگیرانه خطر؛ حفاظت از کیفیت و ایمنی در بیمارستان

در دنیای پرچالش و پویای امروز، ارائه خدمات بهداشتی و درمانی با مخاطرات و ریسک‌های بالقوه بسیاری همراه است. بیمارستان‌ها به عنوان مراکزی که مستقیماً با سلامت و جان انسان‌ها سروکار دارند، باید همواره در تلاش برای به حداقل رساندن این خطرات و تضمین ایمنی بیماران باشند. وقوع وقایع ناخواسته در بیمارستان‌ها، نه‌تنها می‌تواند آسیب‌های جدی به بیماران وارد کند، بلکه موجب کاهش اعتماد عمومی به نظام سلامت و افزایش هزینه‌های درمانی نیز می‌شود. از این رو، استقرار و به‌کارگیری نظام‌های مدیریت پیشگیرانه خطر، به عنوان یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای تمامی بیمارستان‌ها، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. مدیریت پیشگیرانه خطر، با رویکردی فعالانه و آینده‌نگر، به شناسایی، تحلیل و کنترل خطرات بالقوه در فرآیندهای بیمارستانی می‌پردازد و با اتخاذ تدابیر پیشگیرانه مناسب، از وقوع وقایع ناخواسته جلوگیری می‌کند. این رویکرد نوین مدیریتی، بیمارستان‌ها را قادر می‌سازد تا محیطی امن و ایمن برای بیماران و کارکنان خود فراهم آورده و کیفیت خدمات درمانی را به طور مداوم ارتقا بخشند.

اهمیت مدیریت پیشگیرانه خطر در بیمارستان‌ها، به حدی است که در استانداردهای اعتباربخشی بیمارستان‌ها نیز به عنوان یکی از معیارهای اصلی مورد تاکید قرار گرفته است. این استانداردها، مراکز درمانی را ملزم می‌نمایند تا با استقرار و اجرای نظام‌های مدیریت پیشگیرانه خطر و ارائه شواهد کافی از عملکرد مطلوب آن، تعهد سازمانی خود به ارتقای ایمنی بیمار و بهبود کیفیت خدمات را به اثبات رسانند. در ادامه این مطلب، با نگاهی دقیق‌تر به ابعاد مختلف مدیریت پیشگیرانه خطر بر اساس استانداردهای اعتباربخشی، به بررسی اصول پیاده‌سازی و راهکارهای عملیاتی برای استقرار این نظام کارآمد در بیمارستان‌های کشور خواهیم پرداخت.

تدوین خط‌مشی و روش مدیریت پیشگیرانه خطر

برای استقرار نظام مدیریت پیشگیرانه خطر، نخستین گام «تدوین خط مشی و روش مدیریت پیشگیرانه خطر برای اجتناب از رخداد وقایع ناخواسته ناشی از ارائه خدمات مراقبت سلامت با حداقل های مورد انتظار» است. بیمارستان‌ها باید خط‌مشی و روش‌های مدونی را برای مدیریت پیشگیرانه خطر تدوین نمایند که «اهداف»، «اصول»، «مراحل»، «مسئولیت‌ها» و «الزامات» نظام مدیریت پیشگیرانه خطر را به طور شفاف مشخص نماید. این خط‌مشی و روش‌ها، باید با در نظر گرفتن «ویژگی‌های خاص بیمارستان»، «مخاطرات بالقوه شایع در آن مرکز» و «استانداردهای ملی و بین‌المللی» تدوین شده و به تایید «تیم رهبری و مدیریت بیمارستان» برسد. خط‌مشی و روش مدون مدیریت پیشگیرانه خطر، به عنوان چارچوبی راهنما برای تمامی کارکنان بیمارستان عمل نموده و فرآیند مدیریت خطر را نظام‌مند و اثربخش می‌سازد.

مثال کاربردی: بیمارستان «…» «خط‌مشی جامع مدیریت پیشگیرانه خطر» را با مشارکت «مسئول فنی ایمنی»، «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار»، «مسئول بهبود کیفیت» و «نمایندگان بخش‌های مختلف بیمارستان» تدوین نموده است. این خط‌مشی، شامل بخش‌های مختلفی از جمله «تعریف اصطلاحات کلیدی مرتبط با مدیریت خطر»، «بیانیه تعهد بیمارستان به مدیریت پیشگیرانه خطر»، «تشریح مراحل فرآیند مدیریت خطر (شناسایی، تحلیل، ارزیابی، کنترل و پایش)»، «تعیین مسئولیت‌های افراد و بخش‌های مختلف در هر مرحله» و «الزامات مستندسازی و گزارش‌دهی» است. خط‌مشی مدیریت پیشگیرانه خطر در پورتال داخلی بیمارستان بارگذاری شده و به صورت نسخه‌های چاپی در بخش‌های مختلف در دسترس کارکنان قرار گرفته است.

تعهد همه کارکنان به مدیریت پیشگیرانه خطر

اثربخشی نظام مدیریت پیشگیرانه خطر، به میزان «آگاهی تعهد و عملکرد تیم رهبری و مدیریت و سایر کارکنان مرتبط طبق خط مشی و روش مدیریت  پیشگیرانه خطر» بستگی دارد. صرف تدوین خط‌مشی و روش‌های مدون کافی نیست، بلکه «آگاهی تمامی کارکنان بیمارستان» از این خط‌مشی و روش‌ها، «تعهد تیم رهبری و مدیریت به اجرای آن» و «عملکرد مطلوب کارکنان در به‌کارگیری اصول مدیریت پیشگیرانه خطر در فعالیت‌های روزمره» از اهمیت بسزایی برخوردار است. بیمارستان‌ها باید با برگزاری «دوره‌های آموزشی»، «کارگاه‌ها» و «برنامه‌های اطلاع‌رسانی»، سطح آگاهی کارکنان را در زمینه مدیریت پیشگیرانه خطر ارتقا داده و با ایجاد «فرهنگ ایمنی سازمانی»، تعهد کارکنان به مشارکت فعالانه در این نظام را تقویت نمایند. همچنین، باید با ایجاد «سازوکارهای نظارتی و بازخوردی»، از عملکرد مطلوب کارکنان در به‌کارگیری اصول مدیریت پیشگیرانه خطر اطمینان حاصل نمود.

مثال کاربردی: بیمارستان «…» «برنامه جامع آموزش مدیریت پیشگیرانه خطر» را برای تمامی کارکنان بیمارستان به اجرا گذاشته است. این برنامه آموزشی، شامل «دوره‌های آموزشی حضوری» برای گروه‌های مختلف شغلی، «کارگاه‌های عملی» در زمینه به‌کارگیری ابزارهای مدیریت خطر و «آموزش‌های الکترونیکی» از طریق پورتال داخلی بیمارستان است. همچنین، بیمارستان «…» «هفته ایمنی بیمار» را به صورت سالانه برگزار می‌نماید که در آن، برنامه‌های متنوعی از جمله «مسابقات ایمنی»، «نمایشگاه‌های آموزشی» و «تقدیر از کارکنان فعال در حوزه ایمنی» به منظور ارتقای فرهنگ ایمنی در سازمان اجرا می‌گردد. علاوه بر این، بیمارستان «…» «سیستم پاداش و تنبیه» را برای عملکرد کارکنان در حوزه ایمنی بیمار مستقر نموده است که بر اساس آن، کارکنانی که عملکرد مطلوبی در زمینه مدیریت پیشگیرانه خطر از خود نشان می‌دهند، مورد تقدیر و تشویق قرار گرفته و کارکنانی که از اصول ایمنی تخطی می‌نمایند، مورد تذکر و پیگیری قرار می‌گیرند.

مشارکت در تدوین خط‌مشی و روش مدیریت پیشگیرانه خطر

تدوین خط‌مشی و روش مدیریت پیشگیرانه خطر، باید با «مشارکت فعال مسئول فنی ایمنی کارشناس هماهنگ کننده ایمنی بیمار و مسئول بهبود کیفیت و سایر مسئولان» و «توسط تیم رهبری و مدیریت بیمارستان» صورت گیرد و نهایتاً «توسط رئیس مدیر عامل بیمارستان به مسئولان مربوط ابلاغ» گردد. «تیم تخصصی» شامل «مسئول فنی ایمنی»، «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار» و «مسئول بهبود کیفیت»، با دانش و تجربه خود در زمینه مدیریت خطر و ایمنی بیمار، نقش کلیدی در تدوین خط‌مشی و روش‌های کارآمد و متناسب با نیازهای بیمارستان ایفا می‌کنند. «مشارکت سایر مسئولان بخش‌های مختلف» مانند «مدیر پرستاری»، «مسئول تجهیزات پزشکی» و «مدیر دارویی»، به جامعیت و کاربردی بودن خط‌مشی و روش‌ها کمک نموده و از هم‌راستایی آن‌ها با فرآیندهای عملیاتی بیمارستان اطمینان حاصل می‌کند. «تصویب و ابلاغ خط‌مشی و روش‌ها توسط رئیس و مدیرعامل بیمارستان»، نشان‌دهنده «تعهد مدیریت ارشد به نظام مدیریت پیشگیرانه خطر» بوده و «جنبه رسمی و الزام‌آور» به خط‌مشی و روش‌ها می‌بخشد.

مثال کاربردی: در بیمارستان «…»، «کمیته مدیریت پیشگیرانه خطر» با ترکیب «رئیس بیمارستان (به عنوان رئیس کمیته)»، «مدیرعامل بیمارستان (به عنوان نایب رئیس کمیته)»، «مسئول فنی ایمنی»، «کارشناس هماهنگ‌کننده ایمنی بیمار»، «مسئول بهبود کیفیت»، «مدیر پرستاری»، «مسئول تجهیزات پزشکی»، «مدیر دارویی» و «نمایندگان سایر بخش‌های کلیدی» تشکیل شده است. این کمیته، مسئولیت «تدوین، بازنگری و به‌روزرسانی خط‌مشی و روش‌های مدیریت پیشگیرانه خطر» را بر عهده دارد. خط‌مشی و روش‌های تدوین شده توسط کمیته، پس از تصویب در «جلسه هیئت‌مدیره بیمارستان»، توسط رئیس بیمارستان به تمامی بخش‌های بیمارستان ابلاغ می‌گردد. این رویکرد مشارکتی و با تعهد مدیریت ارشد، به اثربخشی نظام مدیریت پیشگیرانه خطر در بیمارستان «…» کمک شایانی نموده است.

هماهنگی و تعامل برای اقدام موثر

برای اجرای موفق نظام مدیریت پیشگیرانه خطر، «تشکیل جلسه مشترک بین مسئول فنی ایمنی کارشناس هماهنگ کننده ایمنی بیمار و مسئول بهبود کیفیت و مسئول مربوط مانند مدیر پرستاری مسئول تجهیزات پزشکی مدیر داروئی و …)» و «برنامه‌ریزی موضوعات پیشنهادی با محوریت مسئول فنی ایمنی پیشنهاد و تصویب برنامه ریزی و اجرا» امری ضروری است. «جلسات مشترک»، فرصتی برای «تبادل نظر»، «هم‌اندیشی» و «هماهنگی» بین «تیم تخصصی ایمنی بیمار» و «مسئولان بخش‌های مختلف» فراهم می‌سازد. در این جلسات، «مسئول فنی ایمنی» به عنوان «محور اصلی» و «راهبر فرآیند»، «موضوعات مرتبط با مدیریت پیشگیرانه خطر» را «پیشنهاد» داده و پس از «بحث و بررسی» و «تصویب» توسط اعضا، «برنامه‌های عملیاتی» برای اجرا در سطح بیمارستان تدوین می‌گردد. این رویکرد «هماهنگ و مشارکتی»، به «هم‌افزایی» تلاش‌ها و «اجرای موثرتر» برنامه‌های مدیریت پیشگیرانه خطر کمک شایانی می‌نماید.

مثال کاربردی: در بیمارستان «…»، «جلسات ماهانه کمیته مدیریت پیشگیرانه خطر» به صورت منظم برگزار می‌شود. در این جلسات، «مسئول فنی ایمنی» «دستور کار جلسه» را تهیه و «موضوعات مرتبط با مدیریت پیشگیرانه خطر» را «مطرح» می‌نماید. به عنوان مثال، در یکی از جلسات، «مسئله افزایش خطاهای دارویی در بخش اورژانس» به عنوان موضوع مورد بحث مطرح شد. پس از «تبادل نظر و بررسی علل احتمالی» و «ارائه پیشنهادات مختلف» توسط اعضا، «برنامه عملیاتی کاهش خطاهای دارویی در بخش اورژانس» به «تصویب» رسید. این برنامه عملیاتی، شامل اقداماتی از جمله «بازنگری و اصلاح پروتکل‌های دارویی بخش اورژانس»، «آموزش کارکنان بخش اورژانس در زمینه اصول ایمنی دارو»، «استقرار سیستم چک دوبل دارو در بخش اورژانس» و «پایش مستمر نرخ خطاهای دارویی در بخش اورژانس» است. مسئولیت اجرای این برنامه عملیاتی، به «مدیر پرستاری»، «مسئول داروخانه» و «مسئول آموزش بیمارستان» واگذار گردید و «مسئول فنی ایمنی» مسئولیت «نظارت بر حسن اجرای برنامه و گزارش‌دهی نتایج» را بر عهده گرفت.

استفاده از تکنیک‌های مناسب برای مدیریت پیشگیرانه خطرات

بیمارستان‌ها می‌توانند از «روش‌های ارزیابی خطر» مانند 3Rs (شناسایی، تحلیل، تعیین مداخلات)،HFMEA  (تحلیل حالات بالقوه شکست و اثرات آن در حوزه سلامت) و FMEA (تحلیل حالت‌های شکست و اثرات آن) برای شناسایی، تحلیل و ارزیابی خطرات بالقوه در فرآیندهای بیمارستانی استفاده نمایند.

روش ارزیابی احتمال خطر 3Rs شامل شناسایی احتمال خطرات تحلیل احتمال خطرات تعیین مداخلات متناسب برای حذف کنترل احتمال خطرات است. روش 3Rs به عنوان یک روش ساده و کاربردی، شامل سه مرحله اصلی شناسایی احتمال خطرات (Recognize Risks) ، تحلیل احتمال خطرات (Risk Analysis) و تعیین مداخلات متناسب برای حذف یا کنترل احتمال خطرات (Risk Reduction) است.

روش‌های HFMEA و FMEAروش‌های پیشرفته‌تر و جامع‌تری هستند که به تحلیل عمیق‌تر علل و پیامدهای بالقوه شکست در فرآیندها می‌پردازند و ماتریس‌های ارزیابی ریسک را برای اولویت‌بندی خطرات و تعیین اقدامات کنترلی مناسب ارائه می‌نمایند. بهره‌گیری از این روش‌های علمی، به بیمارستان‌ها کمک می‌کند تا ارزیابی دقیق‌تر و نظام‌مندتری از خطرات بالقوه داشته و تصمیمات مبتنی بر شواهد برای مدیریت پیشگیرانه خطر اتخاذ نمایند.

مثال کاربردی: بیمارستان «…» برای ارزیابی خطر سقوط بیمار در بخش‌های بستری، از روش FMEAاستفاده نموده است. تیم FMEA با حضور پزشکان، پرستاران، داروسازان، فیزیوتراپ‌ها و کارشناسان ایمنی بیمار، فرآیند مراقبت از بیماران بستری در معرض خطر سقوط را به صورت گام به گام تحلیل نموده و حالات بالقوه شکست (Failure Modes) در هر مرحله را شناسایی کردند. سپس، اثرات  (Effects) ، علل (Causes) و شدت (Severity) ، احتمال وقوع (Occurrence) و قابلیت ردیابی (Detection) هر حالت خرابی را ارزیابی نموده و امتیاز ریسک اولویت‌بندی (RPN) را برای هر خطر محاسبه نمودند. بر اساس ماتریس ارزیابی ریسک تهیه شده، خطرات با RPN بالاتر به عنوان اولویت‌های اصلی برای اقدامات کنترلی شناسایی شدند. تیم FMEA  مجموعه‌ای از اقدامات کنترلی پیشنهادی را برای حذف یا کاهش احتمال وقوع خطرات سقوط بیمار ارائه نمود که شامل بازنگری و اصلاح پروتکل پیشگیری از سقوط بیمار، آموزش کارکنان در زمینه ارزیابی ریسک سقوط و اقدامات پیشگیرانه، تجهیز بخش‌ها به تجهیزات ایمنی ضد سقوط و پایش مستمر شاخص‌های مرتبط با سقوط بیمار است. اجرای این اقدامات کنترلی به کاهش چشمگیر نرخ سقوط بیمار در بیمارستان «…» منجر شده است.

نظارت مستمر بر فرآیند مدیریت خطر

نظام مدیریت پیشگیرانه خطر، یک فرآیند «پویا و مستمر» است که نیازمند «پایش مستمر نتایج حاصله بر عهده مسئول مربوط از جمله مدیر پرستاری تجهیزات پزشکی دارویی و سایر مسئولان ذیربط» و «نظارت مسئول بهبود کیفیت بر روند پایش» است. «مسئولان بخش‌های مختلف» مانند «مدیر پرستاری»، «مسئول تجهیزات پزشکی» و «مدیر دارویی»، باید «نتایج حاصل از اجرای برنامه‌های مدیریت پیشگیرانه خطر» در حوزه‌های تحت مسئولیت خود را به صورت «مرتب و دوره‌ای» «پایش» نموده و «گزارش» نمایند. «مسئول بهبود کیفیت» نیز «روند پایش» را «نظارت» نموده و از «صحت»، «دقت» و «کفایت» فرآیند پایش اطمینان حاصل می‌نماید. «پایش مستمر نتایج و نظارت بر فرآیند پایش»، به بیمارستان‌ها کمک می‌کند تا «اثربخشی برنامه‌های مدیریت پیشگیرانه خطر» را «ارزیابی» نموده، «روندهای مثبت و منفی» را «شناسایی» کرده و «اقدامات به‌موقع» را برای «حفظ روند بهبود» یا «اصلاح روندهای نامطلوب» انجام دهند. این امر، «پایداری و اثربخشی نظام مدیریت پیشگیرانه خطر» را در بلندمدت تضمین می‌نماید.

مثال کاربردی: در بیمارستان «…»، «مدیر پرستاری» به صورت «ماهانه»، «شاخص‌های مرتبط با پیشگیری از عفونت‌های بیمارستانی در بخش‌های پرستاری» را «پایش» نموده و «گزارش» آن را به «کمیته کنترل عفونت بیمارستان» ارائه می‌نماید. «مسئول تجهیزات پزشکی» به صورت «فصلی»، «عملکرد تجهیزات پزشکی بحرانی» را «پایش» نموده و «گزارش» آن را به «کمیته تجهیزات پزشکی بیمارستان» ارائه می‌نماید. «مسئول داروخانه» به صورت «هفتگی»، «نرخ خطاهای دارویی» را «پایش» نموده و «گزارش» آن را به «کمیته دارو و درمان بیمارستان» ارائه می‌نماید. «مسئول بهبود کیفیت» به صورت «دوره‌ای»، «فرآیند پایش شاخص‌ها در بخش‌های مختلف» را «ممیزی» نموده و از «صحت و دقت داده‌های پایش شده» و «انجام صحیح فرآیند پایش مطابق با دستورالعمل‌های مصوب» اطمینان حاصل می‌نماید. «کمیته بهبود کیفیت بیمارستان» با بررسی «گزارش‌های پایش بخش‌های مختلف» و «گزارش‌های ممیزی مسئول بهبود کیفیت»، «روند کلی نظام مدیریت پیشگیرانه خطر» در بیمارستان را «ارزیابی» نموده و «برنامه‌های بهبود» را برای «ارتقای اثربخشی نظام» طراحی و اجرا می‌نماید. این رویکرد پایش مستمر و نظارت نظام‌مند، به «بهبود مداوم نظام مدیریت پیشگیرانه خطر» در بیمارستان «…» کمک شایانی نموده است.

مهارت‌های مدیریتی کلیدی برای استقرار نظام مدیریت پیشگیرانه خطر

برای استقرار نظام مدیریت پیشگیرانه خطر و دستیابی به نتایج مطلوب، مدیران و کارکنان بیمارستان نیازمند مجموعه‌ای از مهارت‌های مدیریتی کلیدی هستند که در ذیل به صورت بولت‌دار به آن‌ها اشاره می‌شود:

مهارت‌های برنامه‌ریزی و سازماندهی: شامل توانایی تدوین خط‌مشی و روش‌های مدون مدیریت پیشگیرانه خطر، برنامه‌ریزی برای اجرای برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی، سازماندهی جلسات و کارگروه‌های مرتبط و تخصیص منابع مناسب.

 مهارت‌های ارتباطی مؤثر: برقراری ارتباط شفاف، موثر و سازنده با تمامی ذینفعان بیمارستان در خصوص نظام مدیریت پیشگیرانه خطر، انتقال مفاهیم پیچیده به زبانی ساده و قابل درک و ایجاد انگیزه و مشارکت در کارکنان.

 مهارت‌های تحلیل خطر و ارزیابی ریسک: شامل آشنایی با روش‌های مختلف ارزیابی خطر مانند 3Rs، HFMEA و FMEA، توانایی به‌کارگیری این روش‌ها برای شناسایی، تحلیل و ارزیابی خطرات بالقوه در فرآیندهای بیمارستانی.

 مهارت‌های حل مسئله و تصمیم‌گیری: شامل توانایی شناسایی مشکلات و چالش‌های مرتبط با مدیریت پیشگیرانه خطر، یافتن علل ریشه‌ای مسائل، ارائه راهکارهای خلاقانه و عملی و اتخاذ تصمیمات قاطع و به‌موقع برای اجرای اقدامات کنترلی و  پیشگیرانه.

 مهارت‌های پایش و ارزیابی: شامل توانایی طراحی نظام پایش و ارزیابی برای برنامه‌های مدیریت پیشگیرانه خطر، جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل و تفسیر داده‌های پایش، و ارائه گزارش‌های مستند و قابل استناد.

 مهارت‌های کار تیمی و تعامل بین‌بخشی: شامل توانایی همکاری و تعامل موثر با اعضای تیم ایمنی بیمار، کمیته‌های بیمارستانی و کارکنان بخش‌های مختلف در جهت استقرار و اجرای نظام مدیریت پیشگیرانه خطر.

مدیریت پیشگیرانه خطر؛ پیشگیری بهتر از درمان است

مدیریت پیشگیرانه خطر، به عنوان یک رویکرد نوین و کارآمد، نقش بی‌بدیلی در ارتقای ایمنی بیماران و بهبود کیفیت خدمات در بیمارستان‌های ایران ایفا می‌نماید. تدوین خط‌مشی و روش مدون، آگاهی، تعهد و عملکرد کارکنان، مشارکت تیم تخصصی و مدیریت ارشد، تشکیل جلسات مشترک و برنامه‌ریزی مبتنی بر محوریت مسئول فنی ایمنی، بهره‌گیری از روش‌های ارزیابی خطر 3Rs، HFMEA و FMEA و پایش مستمر نتایج و نظارت بر فرآیند پایش، همگی مؤلفه‌های کلیدی و گام‌های ضروری برای استقرار نظام اثربخش مدیریت پیشگیرانه خطر و تحقق اهداف ایمنی بیمار در بیمارستان‌های ایرانی هستند. بیمارستان‌هایی که با سرمایه‌گذاری در زمینه استقرار و به‌کارگیری اصولی و جامع این نظام کارآمد، نه‌تنها ایمنی بیماران را به طور چشمگیری ارتقا می‌دهند، بلکه اعتبار و جایگاه خود را نیز در نظام سلامت تقویت نموده و به مراکز درمانی ایمن‌تر، مطمئن‌تر و مورد اعتمادتر تبدیل خواهند شد.